شامپو تنها ماده‌ای است که می‌تواند چربی کف سر را بشوید. این چربی که سبوم نام دارد، توسط غدد سباسه برای حفظ رطوبت مو ترشح می‌شود. در واقع مهم‌ترین دلیل ساخت شامپوها، از بین بردن و کنترل همین چربی‌ ترشح شده روی پوست سر است که بزرگ‌ترین عامل آلودگی مو به حساب می‌آید.

چرا شامپو باعث تمیزی موها می‌شود:

شامپو به‌‌ واسطه داشتن مواد شیمیایی به نام سورفکتانت‌ها، باعث تمیزی مو می‌شود. سورفکتانت‌ها، شوینده‌هایی هستند که سلول‌های مرده، مواد زائد و چرک را از سطح پوست سر و مو پاک می‌کنند. علاوه بر این، بسیاری از شامپوها حاوی سولفات‌ها هستند. این مواد باعث تولید کف غلیظی می‌شوند و این کف، چربی را از موها می‌زداید. وجود این مواد در شامپوها می‌تواند موها را تمیزتر کند؛ اما از سوی دیگر، سولفات‌ها می‌توانند از مضرات شامپو باشند، زیرا حفظ حداقل مقداری از چربی روی موها برای محافظت از آن‌ها در برابر آسیب‌های احتمالی بسیار مهم است. به همین دلیل است که برخی افراد برای حفظ سلامتی موهایشان ترجیح می‌دهند از شامپو بدون سولفات یا رطوبت رسان استفاده کنند. با‌ این‌ حال، یافته‌های علمی کمی وجود دارند که ثابت کنند ضرر شامپوهای دارای سولفات بیشتر از شامپو فاقد سولفات است.

مواد اولیه رایج در شامپو:

بیشتر شامپوها فرمول‌های مشخصی دارند که شامل تقریباً 10 تا 30 ماده مختلف است. همه شامپوها برای از بین بردن چربی، چرک، کثیفی، سبوم و بو، باید حاوی یک شوینده یا ماده تمیزکننده باشند. این ماده تمیزکننده، آلودگی‌ها را از روی پوست سر و موها جدا کرده و باعث می‌شود که به‌ راحتی با آب شسته شوند.

مواد رایج تشکیل‌دهنده شامپوها:

- مواد فعال‌کننده سطحی یا سورفکتانت‌ها (Surfactants)
- مواد تولید‌کننده کف (Foaming agents)
- نرم‌کننده‌ها یا حالت‌دهنده‌ها (Conditioners)
- قوام‌دهنده‌ها یا افزایش‌دهنده‌های ویسکوزیته (Thickeners)
- مات‌کننده‌ها (Opacifiers)
- عامل شلات‌دهنده (Sequestring agents) یا (Chelating agents)
- مواد نگهدارنده یا محافظ (preservative)
- مواد افزودنی مخصوص
- رایحه و اسانس (Fragrance)

- سورفکتانت‌ها:

یک نوع از این ماده‌های تمیزکننده که معمولاً در شامپوها استفاده می‌شود، دسته‌ای از مواد شیمیایی به نام سورفکتانت‌ها است. سورفکتانت‌ها مواد فعال‌کننده سطحی هستند و هنگامی که به مقدار بسیار ناچیزی استفاده می‌شوند، کشش سطحی آب را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهند. از جمله سورفکتانت‌ها می‌توان به این ترکیبات اشاره کرد:

- سدیم لوریل سارکوزینات (Sodium lauryl sarcosinate)
- سدیم لوریل سولفات (SLS: Sodium lauryl sulfate)
- سدیم لورت سولفات(SLES: Sodium Laureth sulfate)

این مواد در کنار مواد دیگری به نام کوسورفکتانت‌ها (Cosurfactant) مانند کوکامیدوپروپیل بتائین (Cocamidopropyl betaine) کار می‌کنند.

- قوام‌دهنده‌ها یا افزایش‌دهنده‌های ویسکوزیته (Thickeners):

- ستیل الکل
- استئاریل الکل
- موم نخل موم کارنوبا (Carnauba wax)
- صمغ زانتان (Xanthan Gum)
- ژلاتین (Gelatin)
- استئاریک اسید

دو تنظیم‌کننده رایج pH‌، اسید سیتریک(Citric acid) یا اسید گلایکولیک (Glycolic acid) هستند. عوامل شلات دهنده که از رسوب شامپو روی مو جلوگیری می‌کنند، عبارت‌اند از پلی فسفات‌ها و اسید اتیلن دی آمین تترا استیک.

مواد نگهدارنده یا محافظ (preservative):

نگهدارنده‌ها از به وجود آمدن باکتری جلوگیری می‌کنند. رایج‌ترین مواد نگهدارنده یا مواد محافظ عبارت‌اند از:

- بنزوات سدیم
- 1،3 دی متیلول-5،5-دی متیل (DMDM) هیدانتوئین
- تتراسدیم EDTA
- متیل ایزوتیازولینون
- پتاسیم سوربات
- اسید سوربیک
- دهیدرواستیک اسید
- بنزیل الکل

در نهایت، شامپوها ممکن است حاوی نوعی از ویتامین B5 به نام پانتنول، به اضافه گلایکول (نوعی ماده مرطوبکننده و نگهدارنده رطوبت) و همچنین یک اسانس یا رایحه باشند.

ترکیبات مضر و خطرناک موجود در شامپو:

هنگام استفاده از شامپو، به ترکیبات تشکیل‌دهنده آن دقت کنید. در صورتی که شامپو دارای مواد زیر بود، در استفاده از آن احتیاط کنید؛ زیرا این مواد خطرناک و سمی هستند:

- فرمالدئید (Formaldehyde):
فرمالدئید یک ترکیب شیمیایی است که در محصولات خانگی و مصالح ساختمانی یافت می‌شود. این ماده به عنوان یک ماده نگهدارنده در برخی محصولات بهداشتی از جمله شامپوها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرمالدئید به ایجاد حساسیت معروف است. همچنین، ثابت شده است که فرمالدئید التهابات پوستی را تحریک و باعث بدتر شدن درماتیت آلرژیک و اگزما می‌شود. وزارت بهداشت و خدمات انسانی آمریکا، فرمالدئید را در فهرست مواد سرطان‌زای انسانی قرار داده است.

مطالعات انجام شده روی کارگرانی که در معرض میزان بالایی از این ترکیب شیمیایی بودند، نشان داده است که این ماده می‌تواند باعث سرطان خون یا لوکمی میلوئید و سرطان‌های نادر دیگری از جمله سرطان سینوس و گلو شود.

- پارابن‌ها (Parabens):
پارابن‌ها مواد نگهدارنده یا محافظ شیمیایی هستند که مدت‌هاست برای ماندگاری بیشتر در محصولات زیبایی و آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شوند. مطالعات نشان داده است که پارابن‌ها می‌توانند به‌سرعت از طریق پوست جذب شده و به درون بافت‌های بدن نفوذ کنند. این امر می‌تواند باعث بروز درماتیت تماسی آلرژیک و سایر مشکلات پوستی مانند قرمزی، تحریک، خارش پوست، پوسته‌پوسته شدن و کهیر شود. یافته‌های دیگر حاکی از آن است که پارابن‌ها می‌توانند اثرات استروژنی داشته باشند؛ این یعنی پارابن‌ها ممکن است موجب اختلال در تنظیم هورمون‌های طبیعی بدن شوند. این موضوع می‌تواند بر بارداری و سیکل ماهانه زنان تأثیر بگذارد. همچنین ثابت شده است که پارابن‌ها بر بافت سلولی پستان نیز تأثیر می‌گذارند که این امر احتمال ابتلا به سرطان سینه را افزایش می‌دهد.

- هگزاکلروفن (Hexachlorophene):
هگزاکلروفن یک ماده ضدعفونی‌کننده است که به دلیل داشتن ویژگی‌های آنتی‌باکتریال در محصولات آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ماده می‌تواند باعث سوزش چشم و تحریک پوست شود و در صورت خورده شدن باعث بروز مشکلاتی چون حالت تهوع، استفراغ، گرفتگی شکم و اسهال می‌شود.

از دیگر عوارض جانبی هگزاکلروفن می‌توان به قرمزی، خشکی، پوسته‌پوسته شدن و تورم پوست اشاره کرد. حساسیت به نور، عارضه جانبی دیگر این ماده است. بنابراین بسیار مهم است که شامپو مو انتخابی شما فاقد این ماده باشد.

- فتالات‌ها (Phthalates):
فتالات‌ها گروهی از مواد شیمیایی هستند که معمولاً برای افزایش انعطاف‌پذیری پلاستیک به کار می‌روند و در محصولات آرایشی از جمله شامپوها، به عنوان ماده‌ای برای افزایش ماندگاری رایحه استفاده می‌شوند. فتالات‌ها با اختلالات هورمونی و ناباروری، کاهش تعداد اسپرم و مشکلات تولید مثل و دستگاه تناسلی مرتبط هستند. مطالعات نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض این مواد شیمیایی، ممکن است خطر سقط جنین و دیابت بارداری را افزایش دهد. در این زمینه تحقیقات بیشتری نیز انجام شده است. این تحقیقات حاکی از آن است که فتالات‌ها، ممکن است به کلیه‌ها، تیروئید، سیستم ایمنی و کبد نیز آسیب برسانند.

- سولفات‌ها (Sulfates):
سولفات‌ها موادی شیمیایی هستند که به عنوان ماده شوینده در شامپو مو به کار می‌روند. رایج‌ترین سولفات‌ها عبارت‌اند از سدیم لوریل سولفات (SLS) و سدیم لورت سولفات. سولفات‌ها در واقع تمیز‌کننده و شوینده قوی و عامل ایجاد کف در شامپوها هستند؛ بنابراین اگر شامپوی شما کف نمی‌کند، به احتمال زیاد بدون سولفات است. دقت کنید که همین خاصیت شویندگی و پاک‌کنندگی شدید سولفات‌ها است که می‌تواند باعث ایجاد سوزش، خشکی و التهاب پوست شود. افزایش احتمال بروز حساسیت پوستی و امکان تشدید مشکلاتی مانند روزاسه، اگزما و درماتیت تماسی، از مضرات برخی مشتقات سولفات هستند. همچنین این ماده ممکن است باعث تحریک و سوزش پوست‌های حساس شود.

ترکیبات بهترین شامپوها:

اگر یک شامپو خوب می‌‌خواهید، باید مطمئن شوید که در آن ماده پاک‌کننده دیگری جایگزین سولفات شده است. پاک کننده‌های غیر سولفاته عبارت‌اند از:

- سدیم لوریل سولفو استات (SLSA)
- سدیم کوکوئیل گلایسینات
- سدیم کوکوئیل گلوتامات
- سدیم لوریل متیل ایزتیونات
- سدیم لوریل تورات
- سدیم لورو آمفواستات
- دسیل گلوکوزید
- لوریل گلوکوزید

مواد اولیه شامپوهای طبیعی:

زمانی می‌توانیم یک شامپو را طبیعی بدانیم که فاقد سولفات بوده و در عین حال، از مواد ارگانیک و با پایه گیاهی در آن استفاده شده باشد. شامپوهای طبیعی به جای داشتن ترکیبات شیمیایی و مصنوعی، معمولاً حاوی اسانس‌های روغنی (Essential oils)، عصاره‌های میوه‌ای، عصاره‌های گیاهی و مواد ارگانیک مجاز هستند. به‌ طور کلی موادی که پایه گیاهی دارند و در آن‌ها روغن دانه‌های گیاهی و عصاره میوه‌ها یافت می‌شود، جزء شوینده‌های ملایم محسوب می‌شوند؛ زیرا احتمال بسیار کمی وجود دارد که این مواد، تعادل چربی و pH طبیعی پوست و موی سر را دچار اختلال کنند. در هر صورت، قبل از استفاده از ماده‌ای که ممکن است به آن حساسیت داشته باشید (چه شیمیایی و چه طبیعی)، حتماً تست حساسیت انجام دهید.

مواد طبیعی که در ترکیب مواد اولیه شامپوها یافت می‌شود:

- روغن‌های گیاهی مانند روغن جوجوبا‌‌، روغن شمعدانی و روغن آرگان
- چای سبز ارگانیک
- آلوئه‌ورا
- بابونه
- روغن نارگیل
- عسل ارگانیک
- عطر گیاهی ترنج (برگاموت)
- زیتون
- شاهدانه ارگانیک
- عصاره ریشه‌ها مانند ریشه بابا آدم (burdock root)
- عصاره میوه‌ها مانند انیسون ستاره‌ای یا بادیان ختایی (Star anise)
- اسانس‌های روغنی مانند نعناع فلفلی، اسطوخودوس و لیمو

این مواد طبیعی به دلیل اینکه هنگام شست‌وشو کوتیکول‌های مو را از بین نمی‌برند، باعث می‌شوند تا مو و پوست سر لطیف‌تر شوند. این مواد علاوه بر خاصیت تمیزکنندگی، به آب‌‌رسانی موها هم کمک می‌کنند. اما در مقابل، مواد شیمیایی موجود در برخی از شامپوها می‌توانند چربی مو را از بین ببرند و به آن آسیب برسانند.